اصول طراحی در ابیانه
مقدمه
ابیانه
روستای زیبای ابیانه با بافت خشتی سرخ رنگ و انسجام معماری، انسان را مجذوب می کند. اما ابیانه به خانه سالمندان تبدیل شده، همه رفته اند جز پیرمردها و پیرزن هایی که چین و چروک همه صورتشان را در بر گرفته است
در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز از استان کاشان در دامنه کوه کرکس روستایی بس کهن واقع است به نام ابیانه. این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید از زمرهٔ استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد. شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونه های کم نظیر دیدنیهای جهان درآورده است. ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در دورهٔ صفویه هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز میرفتند بسیاری از نزدیکان آنها و درباریان ترجیح میدادند در ابیانه اقامت کنند. شمار خانه های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه ها تماماً بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی که پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمیسازد. در نتیجه، ابیانه در وهلهٔ اول روستایی چند طبقه به نظر میآید که در بعضی موارد تا چهار طبقهٔ آن را می توان مشاهده کرد. اتاقهای ابیانه به پنجره‌های چوبی ارس مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمیهای چوبی پیش آمدهٔ مشرف بر کوچه های تنگ و تاریکاند که خود به صورت مناظر جالبی درآمدهاند. نمای خارجی دیوارهای خانه های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است. از آنجا که در دامنه های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپههای یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه ها حفر شده‌اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار میگیرد. زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روشهای سنتی اداره میشود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار میگیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست میآید. در سالهای اخیر قالیبافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه قالیبافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشغله های پردرآمد زنهای ابیانه بوده است که امروزه تا حدی متروک شده است. مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پر جمعیت و راههای ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجهٔ قدیم خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه فارسی با لهجهٔ خاص ابیانه ای است که با لهجه های متداول در جاهای دیگر تفاوت اساسی دارد. لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می‌دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچهٔ سیاه و در زنها پیراهن بلندی از پارچه های گلدار و رنگارنگ است.
علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند. قدیمترین اثر تاریخی ابیانه آتشکدهای است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده ابیانه را نمونه ای ازمعابد زردشتی دانستهاند که در جوامع کوهستانی ساخته میشد. مهمترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیمترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبتکاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ . ق. نوشته شده است که مربوط به دورهٔ ایلخانان است.مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخرهای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ . ق. مشاهده میشود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم (ع) بودهاند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه قدمگاه نامیده میشود. از جمله جاها و اماکن دیدنی دیگر ابیانه میتوان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد
---------------------------------------------------------------------------------------
موقعیت جغرافیایی
روستای ابیانه در دره ای معتدل و خشک در 40 کلیومتری شمال غرب نطنز، و 20 کیلومتری غرب جاده آسفالته نطنز و کاشان و 80 کیلومتری جنوب غرب کاشان قرار دارد. رودخانه برز رود از جنوب آبادی می گذرد. منطقه ای که دره ابیانه در مرکز آن قرار دارد حوضه آبریز را در بر می گیرد که بین′27،30 درجه الی ′37، 30 درجه عرض شمالی و ′30، 51 درجه تا ′37، 51 درجه طول شرقی واقع شده است .
از نظر تقسیمات کشوری، ابیانه دهی از دهستان برز رود، بخش حومه، شهرستان نطنز، استان اصفهان است، که در طول جغرافیایی ′36 ،33 درجه، با ارتفاع 2220 متر از سطح دریا قرار دارد. در 20 کیلومتری جاده آسفالته کاشان به نطنز، جاده ای فرعی به طرف غرب کشیده شده است، که این جاده فرعی در مسیر دره ابیانه به طرف غرب است. در این مسیر ابتدا باید از روستاهای هنجن، یارند، کمجان، برز و طره گذشت و در انتهای دره، در بی بست به روستای ابیانه رسید.
اقلیم دره ابیانه، ترکیبی از آب و هوای مدیترانه ای است. در این منطقه اساساً بارندگی در فصل زمستان انجام می گیرد و اغلب به صورت ریزش برف است. بر روی دامنه کوه های مرتفع، برف تا فصل بهار نیز دوام می آورد ولی در تابستان هیچ بارشی صورت نمی گیردک منطقه ای که روستای ابیانه در مرکز آن قرار دارد حوضه آبریز برز رود را در بر می گیرد و شرایط آب و هوایی آن خشک و نیمه خشک است. ابیانه به موازات خط الرأس کوه قلعه در شیب نسبتاً تندی قرار گرفته است، جعت خط الرأس ها ، با جهت دره موازی است و در نهایت بر مسیر کاشان و نطنز عمود می شود. در روبروی همین کوه در دامه کوه دو میلون، قلعه " پله هامانه " قرار دارد و بین این دو، سطحی نسبتاً هموار شامل منطقه " پبا " ، رودخانه خشک، باغزارها ومحله مسکونی " یوسمان" قرار گرفته است. در حد واسط قله های مرتفع و کوه های سر به فلک کشیده، دره ابیانه قرار دارد که در این دره روستاهای ابیانه، طره، برز، کمجان و هنجن جای گرفته اند.
روستای ابیانه در دامنه شاخه هایی از کوه کرکس، از رشته کوه های مرکزی ایران قرار گرفته است. از نظر شکل و ساختمان، دره ابیانه منطقه ای چین خورده با رشته کوه های متعدد است، که عموماً از جنوب غرب به شمال غرب کشیده شده. ابیانه روستایی کوهستانی و ییلاقی است که چهار جهت آن را کو ه ها فرا گرفته اند.
---------------------------------------------------------------------------------------
شرایت اقلیمی
اقلیم دره ابیانه، ترکیبی از آب و هوای مدیترانه ای است. در این منطقه اساساً بارندگی در فصل زمستان انجام می گیرد و اغلب به صورت ریزش برف است. بر روی دامنه کوه های مرتفع، برف تا فصل بهار نیز دوام می آورد ولی در تابستان هیچ بارشی صورت نمی گیرد.
---------------------------------------------------------------------------------------
آب و هوای ابیانه
اقلیم دره ابیانه ترکیبی از آب و هوای مدیترانه ای است. آمار زیر که از برداشت 10 ساله اخیر بدست آمده معرف چنین اقلیمی است
میانگین درجه حرارت سالیانه = 6/11 درجه سانتیگراد
میانگین سالیانه نزولات آسمانی = 1/182 میلی متر
میانگین رطوبت نسبی = 46 درصد
درجه خشک دمارتن = 43/9 خشک
بیشترین متوسط دما در تیر ماه و کمترین درجه دما در دیماه میباشد. بارندگی که اغلب بصورت برف می باشد اساساً در فصل زمستان انجام میگیرد. متوسط رطوبت نسبی در منطقه 46% می باشد که حداکثر آن در دی ماه 67% و حداقل آن در تیر ماه 30% بر آورده شده است .
موقعیت طبیعی
ابیانه به موازات خط الرأس کوه قلعه در شیب نسبتاً تندی قرار گرفته است، جعت خط الرأس ها، با جهت دره موازی است و در نهایت بر مسیر کاشان و نطنز عمود می شود. در روبروی همین کوه در دامه کوه دو میلون، قلعه "پله هامانه" قرار دارد و بین این دو، سطحی نسبتاً هموار شامل منطقه "پبا"، رودخانه خشک، باغزارها ومحله مسکونی "یوسمان" قرار گرفته است.
در حد واسط قله های مرتفع و کوه های سر به فلک کشیده، دره ابیانه قرار دارد که در این دره روستاهای ابیانه، طره، برز، کمجان و هنجن جای گرفته اند.
---------------------------------------------------------------------------------------
نقش طبیعت در معماری ابیانه
نقش طبیعت در معماری ابیانه
روستای ابیانه یکی از مهمترین نمونه های تلفیق معماری یا طبیعت است . معماری که بر اساس اقلیم و شرایط محیطی شکل گرفته و مصالح آن بوم آورد می باشد ( به موادی که از محیط اطراف گرفته و در دسترس اهالی باشد بوم آورد می گویند) .
به دلیل قرار گرفتن روستا در دامنه‌های کرکس و اقلیم منطقه، شکل و فن‌آوری ساخت بناهای ابیانه با روستاهای کویری که به فاصلة کمی از آن قرار دارند بسیار متفاوت است.
مشخصة بارز و متفاوت بناهای این روستا با روستاهای نواحی کویری و مرکزی ایران، برون‌گرا بودن ساختمانها در ابیانه است. به‌طورکلی در ایران ساختمانهای سنتی برون‌گرا، فقط در کناره دریای خزر و کوهپایه‌های مجاور آن وجود دارد و روستای ابیانه از جمله معدود روستاهایی در نواحی مرکزی ایران است که دارای بناهایی برون‌گرا و فاقد حیاط مرکزی میباشد؛ حتی مسجد جامع این روستا نیز حیاط مرکزی ندارد.
لازم به توضیح است که به‌طورکلی دو گونه خانه در ایران از هم جدا میشوند، گونه‌های «برون‌گرا» و «درون گرا» بخش بزرگی از سرزمین ایران دارای آب و هوایی گرم و خشک با بارندگی کم، همراه با طوفان‌های شن و آفتابی سوزان است. با توجه به این ویژگیهای جغرافیایی و محلی، خانه را طوری طراحی کرده‌اند که هر نوع ارتباط مستقیم با عوامل جغرافیایی یاد شده، قطع و محیطی امن برای اهل خانه فراهم شود.
همچنین با توجه به محیط گرم و خشک اطراف و بافت متراکم فاقد فضای سبز عمومی، حیاط خانه محیطی مناسب برای ایجاد یک باغ و حوض کوچک است. بنابراین در این مناطق الگوی رایج مسکن از نوع درون‌گرا میباشد.
در روستای ابیانه، به دلیل قرارگیری بر روی شیب تند، احداث ساختمانهای وسیع و حیاط‌های بزرگ امکان‌پذیر نمی‌باشد. زیرا شیب زیاد زمین اجازه این عمل را نمیدهد.
همچنین از آنجایی که در این روستا وجود آب، درخت و مزارع باعث بوجود آمدن یک اقلیم معتدل شده است، احتیاجی به حیاط مرکزی جهت فراهم نمودن یک شرایط اقلیمی مساعد نمی‌باشد. زیرا این شرایط در کل روستا فراهم است و اهالی می‌توانند بدون احساس ناراحتی از لحاظ حرارتی و رطوبت از طریق ایوان و بازشوهای خانه از فضای سرسبز، محیط طبیعی و منظرة زیبای دره استفاده کنند. البته باید متذکر شد که چند خانه مسکونی و همچنین امامزادة این روستا که در نواحی تقریباً مسطح واقع شده‌اند، دارای حیاط مرکزی میباشند ولی حیاط مرکزی آنها نیز کاملاً بسته نیست و رو به سمت دره، باز میشود.
از دیگر تفاوت‌های شکل معماری ابیانه با روستاهای کویری اطراف، وجود ساختمانهای «دو» و «سه» طبقه و مکعب شکل است. در بعضی از این بناها، برای ارتباط بین طبقات از شیب طبیعی زمین استفاده شده است. بدین ترتیب که پلکان خارجی وجود ندارد و برای دسترسی به طبقات بالا از همان شیب، بالا می‌روند. مصالح مورد استفاده در این روستا سنگ، خشت، چوب، کاهگل، گل‌گنده (gele gonde) ، درخت بید یا شش و چَزه میباشد که همگی از طبیعت اطراف ده تهیه میشود پی خانه‌ها بر روی بستر طبیعی سنگی کوه قرار گرفته که در زبان محلی به نام «زیه» می‌گویند، در قسمت‌هایی از بنا که در شیب قرار گرفته‌اند بوسیله لاشه سنگ حدود یک‌ونیم تا دو متر کرسی چینی میکنند. سپس دیوار آن با خشت بالا می‌رود. دیوار بالای کرسی چینی سنگی، غالباً از جنس خشت با ملات گل میباشد و در بعضی نقاط از نمای آجری استفاده می‌شده است.
پس از رساندن دیوارهای باربر تا زیر سقف بر روی آنها تیرهای چوبی قرار می‌دهند که زیرسری خوانده میشود. این تیرها عمل پخش نیروها و بارهای گسترده تیرهای سقف به دیوارها را انجام می‌دهند. اصولاً سقفهای ابنیه روستا به صورت مسطح اجرا میشود که این مسأله نیز یکی دیگر از تفاوت‌های معماری ابیانه با روستاهای کویری است. از آنجایی که در اطراف ابیانه درخت زیاد وجود دارد، نیازی به زدن طاقهای قوسی که از لحاظ اجرا مشکل است، نمی‌باشد. اگرچه سردر بعضی از خانه‌ها و همچنین مسجد جامع طاق قوسی است ولی اکثر قریب به اتفاق بامها مسطح اجرا میشود بر روی زیرسری‌ها، از تیرهایی که قبلاً بریده شده و بخوبی خشک شده است، استفاده میکنند. پس از تیرهای اصلی از شاخه درختانی مانند بید که شُش، نامیده میشود به عنوان پوشش استفاده میشود. در بعضی موارد بجای شش از تخته پوش و به‌ندرت نی‌های بافته شده در کنار هم به کار می‌برند. بر روی شش‌ها یا تخته‌های فوق از گیاهی به نام چَزه که به وفور در ابیانه یافت میشود، استفاده میکنند. چزه باعث جلوگیری از ریزش خاک از بین درز شش‌ها به پایین، دور شدن رطوبت سقف کاهگلی از تیرها و جلوگیری از پوسیدگی آنها می‌گردد.
بر روی چزه‌ها از گِلی که دو سه روز خیس کرده و ورز داده‌اند به ضخامت 20 تا 30 سانتی‌متر می‌ریزند که به «گل گنده» معروف است. بر روی گل گنده از خاک مرطوب و نمناک زمینهای اطراف که کمی روی آن آب پاشیده شده، پهن میکنند. به این خاک مرطوب «خاک دونم» (donam)می‌گویند. نمناکی این خاک باعث میشود که بهتر از خاک خشک فشرده شود و بستر مسطح‌تری را بر روی گل‌گنده ایجاد کند.پوشش نهایی سقفهای ابیانه از کاهگل میباشد. مردم روستا کاه را از کشاورزان می‌گیرند، آن را با گل ترکیب کرده و معمول‌ترین ملات در ساختمان‌سازی را درست میکنند. از این ملات در نما و روکاری ساختمان نیز استفاده میکنند.
کاهگل نامبرده از خاک قرمز ابیانه تهیه میشود. این خاک به دلیل چرب بودن همانند چسب طبیعی میباشد، دوام خوبی دارد و مانع از نفوذ رطوبت میشود. بنابراین ساختمانهای روستا یکدست و به رنگ سرخ است. برای اندود دیوارهای داخلی نیز از دو نوع خاک ابیانه به رنگ زرد و سفید که به ترتیب به آنها «هوک زرا» (huk zera) و «هوک اسپی» (huk espi) می‌گویند، استفاده میکنند. معدن خاک سرخ در سمت شمال ابیانه و معدن خاک زرد در سمت جنوب غربی روستا است و برای شمشه‌گری اتاق و ایوان و بعضاً در دیوار خارجی و داخلی بعضی از ساختمانها به کار می‌رود. معدن خاک سفید نیز درست جنوب غربی روستا قرار دارد و از آن بیشتر برای سفیدکاری اتاقها استفاده میشود. همچنین درها، پنجره‌های مشبک «شُوقه» (shoqe) ارسی‌ها، برینجا (barinja) و نرده‌ها همه از چوب (عموماً چوب درخت کبوده و گردو) ساخته میشود که از باغها و محیط اطراف تهیه می‌گردد.
---------------------------------------------------------------------------------------
چگونگی گردش و نمود آب در روستا
آب مورد استفاده در ابیانه از چشمه‌ها و قنات‌های موجود در کوههای اطراف تأمین می‌گردد. سرچشمه آبی که در روستا جریان دارد از قنات داریون است که پس از طی مسافتی به روستا وارد میشود و از طریق جوی آبی که از وسط ده می‌گذرد خانه‌ها، سپس باغها و دشت را سیراب میکند.گردش آب در گذر از بافت روستا به اشکال مختلف نمود پیدا میکند:
- گذر از مقابل مکان‌های مقدس مانند مسجد پُرزَله، مسجد سیمان و حسینیه‌ها.
- گذر از زیر خانه‌ها بدون نمود در فضای داخلی.
- گذر آب با نمود مستقیم در معماری داخلی که معمولاً با نصب یک دریچه همراه است، مانند: خانه خانقاهی و مسجد جامع.
- گذر آب در فضا و تعبیه حوض، مانند امامزاده.
---------------------------------------------------------------------------------------
گیاهان منطقه
بطور کلی گیاهان در این منطقه به دو دسته تقسیم میشوند:
الف- دسته ای که جنبه علوفه دارند و آذوقه حیوانات به حساب می آیند
ب- دسته ای که جنبة خوراکی انسان راتشکیل می دهند و از ریشه و گل و میوه آن مصارف مختلفی بعمل می آید ، مانندگون - زعفران - قارچ خورو– گل محمدی - گل لاله وحشی - گیاه ملازمبر- درختان میوه مثل سیب- آلو- گردو- بادام- انگور- گیلاس و... و گیاهان خودرو مثل شبدر - مرغ - علف مارلیخه - شوجا (خاکشیر) - علف شیراکویا - علف شودرا - علف مچا. بوته گون کتیرا نیز در مراتع ابیانه به وفور روئیده میشود که در گذشته مصارف صنعتی داخلی داشته و یکی از اقلام صادراتی کشور نیز بوده است. درختان بید ، چنار ، سرو و .. نیز در این منطقه به وفور وجود دارند
---------------------------------------------------------------------------------------
جنس خاک و سنگها
ویژگیهای زمین شناسی منطقه
اشتوکلین عمده ترین ساختمان در رشته کوههای بین کاشان – اردستان ( که دره ابیانه را شامل می شود ) را طاقدیس بزرگ بالا آمده می داند که هسته مربوطه به پالئوزوئیک – تریاس آن در منطقه ابیانه و چیمه رخنمون دارد . روند محور این طاقدیس شمال غرب – جنوب شرق بوده که بر روند عمومی منطقه منطبق است . قدیمیترین تشکیلات زمین شناسی در منطقه مربوط به تشکیلات پرکامین است که بر روی آن به ترتیب تشکیلات پالئوزوئیک قرار دارد . تشکیلات دوران چهارم شامل تشکیلات پلیوستوسن و آبرفتهای قدیمی می باشد .جنس سنگهای دره ابیانه متفاوت بوده ، به طوری که تشکیلات پالئوزوئیک از قبیل د.ل.میتهای سبز رنگ ماسه سنگهای قرمز رنگ ، آهکهای تربلویت دار بر روی ماسه سنگها ( ماسه سنگ کنگلومرای ابیانه با ضخامت 50 متر و دانه های ریز قرمز رنگ که دارای میان لایه های مارن ماسه ای و شیل می باشد ، به طور هم شیب ولی با وقفه ای در رسوب گذاری و بر روی نهشته های پرمین قرار گرفته است ) دیده مس شود . لذا در اثر فعالیتهای تکنونیکی و گسلی کاملا خرد شده و ایجاد پرتگاههایی را نموده است.
---------------------------------------------------------------------------------------
زمین شناسی منطقه
مخروط افکنه : حدود 400 متر بعد از دو راهی نطنز – کاشان به طرف دره ابیانه اولین واحد ژئومورفولوژی که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند واحد مخروط افکنه است . این مخروط افکنه ، بزرگترین مخروط افکنه در منطقه کرکس نطنز در مصب رودخانه برزورد و چیمه رود ( رود هنجن ) قرار دارد که ارتفاع آن از 1500 متر شروع و در 1100 متری خاتمه می یابد.
---------------------------------------------------------------------------------------
سنگها
سنگهای موجود در دره ابیانه بسته به نوع و جنس ، مقاومت متفاوتی را در برابر فرسایش از خود نشان داده اند و این امر موجب ایجاد فرمها و اشکال مختلفی در منطقه مورد مطالعه گردیده است . بدلیل شرایط آب و هوایی خشک – نیمه خشک دره ابیانه ، فرایندهای فرسایش مکانیکی بیش از شیمیایی موثر هستند . در قسمتهای مرتفع و شیبهای تند این منطقه ، تخریب مکانیکی بسیار شدید است . زیرا پوشش گیاهی و پوشش خاک که موجب محفوظ نگهداشتن زمین در مقابل تغییرات حرارتی می شود وجود ندارد . یکی از نمونه های قابل توجه ریزش سنگ در اطاف روستای ابیانه دیده می شود . این روستا در دره نسبت عمیق و در دامنه دیواره های مرتفع و تقریبا قائم کوه قرار گرفته است . و جنس سنگهای قسمتهای بالائی دره ، اهکی و ماسه سنگی است و دارای شکستگیهای زیاد است . چنین شرایطی باعث شده است که آهکها به صورت قطعات کوچک و بزرگ سقوط کنند و به روستا به حرکت درآیند . چنین وضعی می تواند تهدیدی دائم برای مردم روستای ابیانه باشد . با توجه به کیفیت ساختمانی منطقه و آب و هوا ، باد نقش فرسایشی مهمی در این دره انجام نمی دهد و فرسایش بادی در مقایسه با سایر پدیده ها اهمیت چندانی ندارد .
---------------------------------------------------------------------------------------
بناهای مسکونی
ساختمانهای موجود در روستا از دوره سلجوقیان به بعد میباشند که در طول این سالها بارها مورد مرمت و باز سازی قرار گرفته اند.
خانه های دوره سلجوقی :
فرم این خانه ها دارای یک ایوان جنوبی به ارتفاع 5 متر است. اطراف این ایوان خانه های دو طبقه بالا رفته و اتاقها قرار دارد و در هر خانه یک فضای باز بنام صفه تعبیه شده و این از آن جهت بوده که خانه ها حیاط ندارد و بعنوان حیاط مسقف کار میکرده است و همچنین برای مراسم عزا و عروسی مورد استفاده قرار میگرفته است.
خانه های دوره صفویه :
در این دوره توجه بیشتری به صفه شده وخانه های چهار صفه ای پیشرفت کرده است . قرینه سازی در آن ها رعایت شده و تزئینات داخلی هم کامل اً از دوره قبل متمایز است. - خانه های دوره قاجاریه : از اواخر دوره صفویه در وضع عمومی روستا رکود بوجود آمد و تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت.
---------------------------------------------------------------------------------------
معماری
موقعیت و نحوه استقرار منازل
روستای ابیانه بر دامنه کوه مستقر شده و از شیب به طرف بالا رشد میکند. دو قلعه به نامهای قلعه هرده و قلعه پل درقفا و درسمت شمالی آن قرار گرفته اند، در قسمت جنوبی روستا پس از بالا رفتن از بستر رودخانه ( قسمت اغات ) قلعه دیگری بنام قلعه همونه دیده میشود. در موارد خطر این نحوه استقرار از نظر سوق الجیشی امتیازی محسوب میشد و این بخاطر تسلط روستا بر دشت و همچنین پناه گرفتن برسینه کوه و دفاع طبیعی آن بوده است
الف ) بافت
موقعیت و استقرار بافت روستا بشکل خطی است و در امتداد نهر منشعب از چشمه میباشد. باغات و کشتزارها در جنوب نهر جای دارند که با استفاده از شیب زمین، براحتی میتوانستند از آبهای سطحی بهره مند شوند. افزایش جمعیت موجب گسترش روستا شد. روستا به سه محله تقسیم شده است. در قسمت جنوبی نهر محله یسمان و در قسمت شمالی نهر محله پل ودر بخش شرقی روستا محله هرده واقع شده است.
قرار گیری ابیانه در یک منطقه کوهستانی، ویژگیهای خاصی به معماری این روستا داده است که به این موارد میتوان اشاره کرد
گسترش روستا بر روی شیب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شدید در امان باشد. این مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بنا ها در مقابل فشارهای جانبی وهمینطور کنترل حرارت، نقش مهمی دارد.
زمینهای ابیانه از جنس سنگی یا رسی است و این مسئله باعث میشود که آبهای سطحی جذب زمین نشده و در بستر رودخانه جاری شود و مورد استفاده کشاورزی و باغداری قرار گیرد.
ساختمانهای روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرارگیری خانه ها در شیب کوه موجب شده که از طبقه دوم به بالا منظره زیبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش نور خورشید و جریان هوا به تهویه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی کمک میکند
سرازیر شدن سیلابها که غالباً در بستر دره مسیر خود را باز میکنند و همینطور سیلابهای کوهستانهایی که مشرف به روستای ابیانه میباشند، عامل دیگری است که موجب استقرار روستا در مکان فعلی شده است. در ساخت خانه ها که بر دامنه شمالی دره قرار گرفته اند ضمن تبعیت از فرم فیزیکی تپه، سعی شده که جهت روبه قبله کلیه ساختمانها رعایت شود.
ب) مصالح و ساختار
در ساخت بناهای روستا کلاً ازدونوع مصالح با قابلیتهای فنی متفاوت استفاده شده است. گروه اول مصالحی مانند سنگ و خشت که بیشتر بعنوان عناصر سازه ای عمودی در دیوار ها ، جرزها و غیره استفاده میشود( در ساخت پی های بناها سنگهای طبیعی کوه مورداستفاده قرار میگیرد) و گروه دوم انواع چوب که بعنوان عنصر کششی در سقفها و سردر بازشوها و موارد مشابه مورد استفاده قرار میگیرد. چوبهای مورد نیاز را از درختان کبوده، تبریزی، چنار، صنوبر، شاخ و برگ بید، نی و مانند آنها بدست میاورند. برای اندود درون و بیرون ساختمانها نیز از ملات خاک قرمز و کاه استفاده میکنند که به دلیل چرب بودن جنس خاک، دوام خوبی دارد و مانع نفوذ رطوبت میشود. خاک زرد (هوک زرا) و خاک سفید (هوک اسپی) نیز برای اندود مورد استفاده قرار میگیرد اما دوام خاک قرمز را ندارد. شکل طبیعی منطقه ای که روستای ابیانه در آن قرار گرفته به گونه ایست که اجازه هر فرم ساخت و ساز را نمیدهد. اکثر بناها به دلیل اینکه در دامنة صخره ای تپه واقع شده اند، فاقد حیاط میباشند
ج ) معماری
در این زمینه به اختصار میتوان به نکات زیر اشاره کرد
در معماری و تقسیم فضاهای داخلی نیز اقلیم کاملاً مورد توجه بوده و برای جلوگیری از اتلاف انرژی در فصول سرد وگرم سال تدابیر مختلفی در نظر گرفته شده است. استفاده از دیوارهای بیرونی با مصالح خشتی به ضخامت زیاد، اندود کاهگل دیوارها و بام، سقفهای چوبی و استفاده از گیاه چزه بعنوان عایق رطوبتی و حرارتی بر روی آن، چند عملکرده بودن فضاهای داخلی ، مانند فضاهای زمستان نشین و تابستان نشین و همچنین استفاده از روزنه های کوچک جهت نورگیری، از دیگر راه حلهایی است که به معماری این روستا هویتی ویژه می بخشد. دربها و پنجره ها همه از چوب ساخته شده اند و در ساختمانهای قدیمی کارهای گره چینی بسیار ظریف و زیبایی بچشم میخورد.
---------------------------------------------------------------------------------------
ویژگیهای بافت ابیانه
بافت ساختاری خانه های روستا " حلزونی شکل " مربوط به سه دوره سلجوقیه ، صفویه ، قاجاریه بوده و کوچه بن بست در آن وجود ندارد. حرکت تند و شیب دار کوه ، خانه و باغ را از شمال به جنوب و بالعکس مرتبط می کند. در کوچه های باریک و کج و معوج که برای شکستن باد بوده، بوی خاک رخوتی در ما ایجاد می کند که ساعت ها در فکر فرو می رویم. ابیانه دارای سه محله "پل" (به معنای بالا)، "یسمون"،"هرده" (پایین ده) می باشد. ساختمان های کهن روستا با پوششی از "خاک سرخ رنگ" در شیب یکنواخت دامنه خاکستری کوه، چون شعله های رقصنده آتش بر دل خاکستر دیده می شود. این خاک سرخ خاصیتی در بر دارد که هر چه باران بخورد محکم تر می شود درست مانند مردم ابیانه که در مقابل هجوم حوادث و مصیبت های طبیعی مانند زلزله و سیل به صبوری یک کوه و سر سختی یک صخره به مقاومت ایستاده اند و با عشقی که به سنت و معماری سرزمین اجدادی خود و به همه یادگاری های نیاکانشان داشته اند، در هر تعمیر سبک بناهای آن را حفظ کرده اند. در مورد قدمت این روستا، اختلاف نظر بسیار است. از تاریخ دقیق قدمت ابیانه اثری در دست نیست. در قسمت پایین روستا، تپه ای خاکی بنام " قلعه نزاتون " قرار دارد. زمانی بر روی تپه، دز یا قلعه ای به منظور نیاز حفاظتی یا بعداً کوره سفال سازی بنا شد که نامش را " دزاتون " نهادند، به مرور زمان دزاتون به صورت نزاتون در آمده است. برای تمدن " سیلک " کاشان تاریخ شش هزار ساله را ذکر کرده اند. به طوری که کاوش های انجام شده در سیلک نشان می دهد در هر مرحله یورش و تخریب، یا به واسطه ازدیاد جمعیت، ساکنین آنجا درصدد ایجاد پناهگاه مناسب بر آمده و در آن جمعیت انشعابی صورت گرفته است. روستای ابیانه به واسطه نزدیکی به کاشان یکی از آن انشعابات است. با وجه تشابهی که بین سفال های این ده و خرابه های سیلک کاشان وجود دارد به نظر می رسد که نام " آتون " از انتقال هنر سفال سازی، به این محل مایه گرفته است.
---------------------------------------------------------------------------------------
